Xây dựng vùng nguyên liệu là nền tảng để nông nghiệp vươn xa toàn cầu

 Xây dựng vùng nguyên liệu là nền tảng để nông nghiệp vươn xa toàn cầu

Phạm Thị Thu Hằng - KTNT 

Xây dựng vùng nguyên liệu theo chuỗi giá trị được coi là “chìa khóa” cho sức cạnh tranh của sản phẩm nông nghiệp Việt Nam trong giai đoạn mới.

Khi vùng nguyên liệu được quy hoạch bài bản, gắn kết chặt chẽ với công nghiệp chế biến và thị trường, nông sản sẽ bứt tốc về chất lượng, đáp ứng tiêu chuẩn xanh - sạch - bền vững của thị trường toàn cầu.

Khẩn trương số hóa vùng nguyên liệu

Những năm gần đây, nhờ đẩy mạnh triển khai thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về phát triển tam nông, nước ta xuất hiện ngày càng nhiều vùng sản xuất nông nghiệp hàng hóa tập trung quy mô lớn, từ cây ăn quả, gỗ rừng trồng, lúa gạo, cà phê đến thủy sản.  

Theo các chuyên gia, nếu nông dân sản xuất riêng lẻ, không thể đáp ứng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ… Bởi vậy, rất cần tổ chức thành vùng nguyên liệu, có HTX hoặc doanh nghiệp dẫn dắt mới đủ sức chứng minh nguồn gốc, để nông sản Việt bước vào những thị trường lớn. Nhờ hình thành các vùng nguyên liệu, xuất khẩu nông sản của Việt Nam ghi nhận sự tăng trưởng vượt bậc.

Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt 62,5 tỷ USD; riêng 8 tháng của năm 2025, tổng giá trị xuất khẩu đạt 45,37 tỷ USD, tăng 12% so với cùng kỳ năm 2024. Dự kiến, năm nay, xuất khẩu nông, lâm, thủy sản sẽ vượt mục tiêu 65 tỷ USD, phấn đấu đạt 70 tỷ USD. Công nghiệp chế biến tăng trưởng ổn định, nhiều doanh nghiệp đã đầu tư dây chuyền cấp đông, chế biến tinh, kéo dài thời gian bảo quản, đa dạng hóa sản phẩm...

Tuy nhiên, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng thẳng thắn chỉ ra tồn tại, hạn chế trong việc hình thành vùng nguyên liệu sản xuất. Đó là, quy mô đất đai manh mún, khó tích tụ; liên kết sản xuất - tiêu thụ lỏng lẻo; nhiều hợp đồng bị phá vỡ khi thị trường biến động; hạ tầng logistics lạnh yếu,  tổn thất sau thu hoạch lớn (10-20% với rau quả); thiếu số hóa vùng nguyên liệu, chưa đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế...

Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Lê Hằng nhận xét, các vùng nguyên liệu nếu không nhanh chóng được số hóa, chuẩn hóa quốc tế thì nguy cơ bị loại khỏi các chuỗi cung ứng toàn cầu là hiện hữu.

Để vùng nguyên liệu thực sự trở thành nền tảng cho công nghiệp chế biến và xuất khẩu, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến cho biết, Bộ sẽ phối hợp cùng các địa phương quy hoạch và phát triển vùng nguyên liệu gắn với lợi thế vùng, thúc đẩy cơ chế tích tụ đất đai qua HTX, doanh nghiệp; đẩy mạnh số hóa và truy xuất nguồn gốc, xây dựng mã số cho từng lô nguyên liệu, kết nối cơ sở dữ liệu quốc gia với hệ thống quốc tế. Đặc biệt, doanh nghiệp cần phát triển logistics lạnh và công nghệ bảo quản để giảm tổn thất, nâng cao chất lượng. Bộ sẽ kiến nghị Chính phủ tiếp tục hỗ trợ đầu tư chế biến sâu. Ngoài ra, các địa phương cần nhân rộng liên kết nông dân - HTX - doanh nghiệp để tạo mắt xích cho vùng nông nghiệp hình thành, phát triển...

Như vậy, vùng nguyên liệu chiến lược không chỉ là khái niệm sản xuất mà chính là chìa khóa cho phát triển nông nghiệp hiện đại và là nền tảng để công nghiệp chế biến vận hành hiệu quả. Khi vùng nguyên liệu chiến lược được tổ chức đúng hướng, nông sản Việt sẽ tự tin vươn ra toàn cầu, đưa công nghiệp chế biến trở thành một trong những trụ cột kinh tế của đất nước.

Tập trung vào các ngành hàng chủ lực

Nhận thức được vai trò then chốt của việc xây dựng các vùng nguyên liệu đạt chuẩn nhằm phục vụ chế biến và xuất khẩu, ngày 25/3/2022, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã phê duyệt Đề án thí điểm xây dựng vùng nguyên liệu nông, lâm sản đạt chuẩn phục vụ chế biến và tiêu thụ giai đoạn 2022 – 2025, theo Quyết định số 1088/QĐ-BNN-KTHT.

Đề án được triển khai tại 13 tỉnh từ Bắc vào Nam, tập trung vào các sản phẩm chủ lực như cây ăn quả, lúa gạo và gỗ rừng trồng.

Sau gần ba năm triển khai, năm vùng nguyên liệu thí điểm đã cơ bản hình thành và bước đầu cho thấy những kết quả tích cực: diện tích mở rộng, chất lượng sản phẩm được nâng cao, chi phí nguyên liệu giảm 15 - 20%, qua đó tăng khả năng cạnh tranh của nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Đặc biệt, mô hình liên kết giữa nông dân, HTX và doanh nghiệp được củng cố và phát triển bền vững theo chuỗi giá trị.

Thực tế này cho thấy, phát triển vùng nguyên liệu hàng hóa quy mô lớn không chỉ là hướng đi đúng đắn mà còn là điều kiện cần để nâng cao năng suất, chất lượng, thu nhập cho nông dân và lợi thế cạnh tranh cho các mặt hàng nông sản chủ lực.

Để tiếp tục phát huy thành quả, đồng thời triển khai có hiệu quả các kết luận, nghị quyết của Trung ương, Quốc hội và Chính phủ về mục tiêu tăng trưởng kinh tế - xã hội năm 2025, trong đó ngành Nông nghiệp và Môi trường phấn đấu tăng trưởng trên 4%, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt 65 tỷ USD, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành Kế hoạch đẩy nhanh thực hiện, đánh giá kết quả Đề án thí điểm và xây dựng đề xuất nhân rộng mô hình trong giai đoạn 2026 – 2030.

Từ thí điểm đến mở rộng toàn quốc

Theo Kế hoạch, mục tiêu chung đến năm 2030 là phát triển các vùng nguyên liệu quy mô hàng hóa tập trung, hiện đại, ứng dụng công nghệ tiên tiến và xây dựng chuỗi liên kết bền vững giữa HTX với doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu. Đây là giải pháp then chốt để cơ cấu lại ngành Nông nghiệp, góp phần xây dựng nông thôn mới, nâng cao thu nhập và đời sống người dân.

Về mục tiêu cụ thể, Bộ đặt kế hoạch mở rộng diện tích 5 vùng nguyên liệu tại 13 tỉnh tham gia Đề án thí điểm lên 1.829.161ha (tăng mạnh so với 166.800ha giai đoạn 2022 – 2025), đảm bảo 100% diện tích được liên kết sản xuất và tiêu thụ với doanh nghiệp.

Song song với đó, các vùng nguyên liệu mới sẽ được nhân rộng trên cả nước theo hướng bền vững, thân thiện với môi trường, đặc biệt tập trung tại các địa phương có sản phẩm chủ lực và lợi thế cạnh tranh cao.

Sự đồng lòng, phối hợp chặt chẽ giữa các đơn vị thuộc Bộ, các bộ ngành liên quan và chính quyền địa phương là yếu tố then chốt để giải quyết kịp thời những khó khăn phát sinh trong quá trình thực hiện kế hoạch.

Ngoài ra, việc phát triển các vùng nguyên liệu đạt chuẩn không chỉ là câu chuyện của riêng ngành Nông nghiệp, mà còn là một phần trong chiến lược phát triển kinh tế xanh, tuần hoàn và bền vững của đất nước. Đề án thí điểm đã cho thấy những tín hiệu tích cực, mở ra hướng đi mới trong tổ chức sản xuất nông nghiệp hiện đại.

Năm 2025 là thời điểm quan trọng để khép lại một chu kỳ thử nghiệm, đồng thời khởi động hành trình mới hướng đến mục tiêu năm 2030, cả nước sẽ có hệ thống vùng nguyên liệu quy mô lớn, đạt chuẩn, mang lại giá trị gia tăng cao, nâng tầm nông sản Việt trên thị trường toàn cầu.

Làm chủ được vùng nguyên liệu sẽ làm chủ được chuỗi giá trị nông sản

Nhấn mạnh tại Diễn đàn “Kết nối sản xuất và thương mại nông, lâm sản Tây Bắc” mới đây, Thứ trưởng Trần Thanh Nam khẳng định: “Xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn là yếu tố cốt lõi, quyết định khả năng tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu. Điển hình như tỉnh Sơn La đã xây dựng thành công 50.000ha vùng nguyên liệu dứa và chanh leo đạt chuẩn về giống, hạ tầng và quy trình canh tác. Ai làm chủ được vùng nguyên liệu sẽ làm chủ được chuỗi giá trị nông sản”.

Cùng với đó, các tỉnh Tây Bắc cần tập trung xây dựng chuỗi giá trị và tăng cường liên kết sản xuất. Với lợi thế của từng tỉnh, lãnh đạo địa phương cần khuyến khích doanh nghiệp và nông dân hợp tác theo chuỗi sản xuất khép kín, đảm bảo tiêu chuẩn từ đầu vào đến đầu ra, thay vì chỉ ký hợp đồng mua bán đơn thuần.

Bên cạnh tổ chức lại sản xuất và ứng dụng khoa học công nghệ, lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đề xuất nâng cao năng lực chế biến sâu và bảo quản sau thu hoạch. Trong đó, các cơ quan quản lý và HTX cần tiếp tục phối hợp với các doanh nghiệp lớn để xây dựng hệ thống sơ chế, đóng gói, kho lạnh tại HTX, tổ hợp tác và đại lý thu gom, bảo đảm chất lượng nông sản theo yêu cầu thị trường.

Về giải pháp quản lý chất lượng, giảm chi phí sản xuất cho nông dân, Thứ trưởng Trần Thanh Nam gợi ý xây dựng các cơ sở vệ tinh, hệ thống giống thương mại, đồng thời đẩy mạnh phát triển sản phẩm OCOP của vùng.

Thứ trưởng Trần Thanh Nam đề nghị Văn phòng SPS Việt Nam chủ động tham mưu cho Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đồng thời phối hợp chặt chẽ với Cục Hải quan và chính quyền địa phương để cập nhật, hoàn thiện dữ liệu vùng trồng. Đây là bước quan trọng nhằm đảm bảo tính minh bạch, chính xác trong truy xuất nguồn gốc, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động xuất khẩu nông sản ra thị trường quốc tế.

Những năm qua, việc hình thành vùng nguyên liệu mở ra thời kỳ phát triển mạnh mẽ cho nông sản Việt. Từ mô hình “cánh đồng nhỏ lẻ”, nông nghiệp Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ sang vùng nguyên liệu tập trung, chuyên canh quy mô lớn.

Riêng năm 2024, 116.000ha đất lúa kém hiệu quả được chuyển đổi sang trồng cây, nuôi thủy sản, bước đầu mang lại giá trị kinh tế cao.

Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam Đặng Phúc Nguyên nhận xét: “Việc chuyển đổi đất trồng lúa kém hiệu quả sang cây ăn quả, rau màu, thủy sản không chỉ nâng cao thu nhập cho nông dân mà còn hình thành các vùng nguyên liệu tập trung, tạo thuận lợi cho chế biến và xuất khẩu. Đây là hướng đi đúng, cần đẩy nhanh hơn vì thị trường đang đòi hỏi quy mô và sự đồng nhất rất lớn”.

Thực tế, nhiều vùng chuyên canh đang phát huy hiệu quả. Tiêu biểu như: Lúa gạo, thủy sản ở Đồng bằng sông Cửu Long; cà phê ở Tây Nguyên; rau quả ở Nam Bộ và Đồng bằng sông Hồng... Tuy nhiên, quy mô còn manh mún; liên kết nông dân - HTX - doanh nghiệp chưa chặt chẽ; năng lực ứng dụng công nghệ số và hạ tầng bảo quản sau thu hoạch còn hạn chế.

Tổng Giám đốc Công ty Vina T&T Nguyễn Đình Tùng chia sẻ: “Nếu không có vùng nguyên liệu lớn, đạt chuẩn quốc tế thì nhà máy chế biến không thể hoạt động hết công suất, không thể đa dạng hóa sản phẩm và càng khó mở rộng thị trường. Chỉ khi có vùng nguyên liệu chuẩn, chúng tôi mới yên tâm đầu tư dài hạn vào chế biến sâu và xây dựng thương hiệu”.

Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, năm 2024, giá trị sản xuất công nghiệp chế biến nông sản đạt 5.361 tỷ đồng, tăng 8,05% so với năm 2023. Đây là minh chứng rõ rệt cho mối liên kết giữa vùng nguyên liệu - chế biến - xuất khẩu; đồng thời, vùng nguyên liệu cũng là “tấm hộ chiếu” cho nông sản Việt Nam vượt qua hàng rào kỹ thuật khắt khe của thị trường quốc tế...

Đảm bảo chất lượng, uy tín cho hàng hóa nông, lâm, thủy sản

Nông nghiệp Việt Nam  đã hội nhập sâu rộng với tốc độ tăng trưởng giá trị gia tăng hàng năm đạt khoảng 5-7%; kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng tăng mạnh với 11 nhóm mặt hàng có kim ngạch xuất khẩu đạt trên 1 tỷ USD. Tuy nhiên, thời gian gần đây, theo báo cáo của các bộ, ngành, phản ánh của cơ quan báo chí và thông tin từ các nước nhập khẩu, có các lô hàng nông, lâm, thủy sản của Việt Nam bị cơ quan thẩm quyền của Liên minh châu Âu (EU) cảnh báo vi phạm các quy định an toàn thực phẩm của EU.

Để tăng cường công tác đảm bảo xuất xứ hàng hóa, truy xuất nguồn gốc, đảm bảo chất lượng, uy tín cho hàng hóa nông, lâm, thủy sản Việt Nam xuất khẩu đi các nước châu Âu và thế giới, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường chủ trì, phối hợp với các cơ quan liên quan chỉ đạo thực hiện ngay các biện pháp truy xuất nguồn gốc, khắc phục cảnh báo và thông báo cho Tổng vụ Sức khỏe và An toàn thực phẩm - Ủy ban châu Âu đối với các trường hợp bị cảnh báo theo quy định của hệ thống RASFF.

Ban hành, triển khai quy trình kiểm soát an toàn thực phẩm trong toàn bộ chuỗi sản xuất sản phẩm trồng trọt và chăn nuôi, trong đó bao gồm cả kiểm soát sản phẩm xuất khẩu nói chung và xuất khẩu sang thị trường Liên minh EU nói riêng, tập trung vào giám sát việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, kháng sinh, phụ gia thực phẩm, hoàn thành trong năm 2025.

Đồng thời, rà soát và hoàn thiện các chương trình, tài liệu để tổ chức tập huấn chuyên sâu theo từng chuỗi ngành hàng cho các đối tượng liên quan về sản xuất, thu hoạch, sơ chế, chế biến, bảo quản nông lâm thủy sản đảm bảo an toàn, chất lượng, đáp ứng các quy định về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, các quy định của thị trường nhập khẩu, hoàn thành trong quý III/2025.

Rà soát, nghiên cứu đề xuất cơ chế, chính sách phù hợp, hiệu quả việc sản xuất, buôn bán, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật và thuốc thú y sinh học.

Đánh giá kết quả thực hiện “Đề án thí điểm xây dựng vùng nguyên liệu nông, lâm sản đạt chuẩn phục vụ tiêu thụ trong nước và xuất khẩu giai đoạn 2022-2025”; trên cơ sở đó rà soát, nhân rộng các vùng nguyên liệu nông, lâm, thủy sản tập trung, quy mô lớn đạt chuẩn và đáp ứng quy định truy xuất nguồn gốc, hoàn thành trong tháng 9/2025.

Chỉ đạo, phối hợp xây dựng, vận hành hệ thống truy xuất nguồn gốc, cơ sở dữ liệu chuỗi cung ứng sản phẩm nông, lâm, thủy sản; khẩn trương trình cấp có thẩm quyền xác định và quy định lộ trình thực hiện đối với nhóm sản phẩm, hàng hóa có mức độ rủi ro cao, bắt buộc truy xuất nguồn gốc theo Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa (sửa đổi), ngay khi Luật có hiệu lực thi hành.

Tăng cường giám sát, kiểm tra việc thực hiện quy định về truy xuất nguồn gốc, kiểm tra an toàn thực phẩm tại các vùng nuôi, trồng, các cơ sở sơ chế, chế biến, bao gói và thực phẩm nhập khẩu theo quy định tại Luật An toàn thực phẩm